Ο Ελληνικός Στρατός ήταν από καιρό προετοιμασμένος για να αντιμετωπίσει μια τέτοια πρόκληση. Πολύ νωρίτερα από το ιταλικό τελεσίγραφο, από τον Σεπτέμβριο του 1939.

Του Χρήστου Μαζανίτη

Από τον Σεπτέμβριο του 1939, το Γενικό Επιτελείο λάμβανε μέτρα ενίσχυσης των μεθοριακών μονάδων και αμυντικής οργάνωσης των περιοχών της Ηπείρου και της δυτικής Μακεδονίας, ενώ τον Αύγουστο του 1940, μετά τη νέα ένταση των σχέσεων με την Ιταλία, προχώρησε, με πλήρη μυστικότητα, σε προεπιστράτευση και περαιτέρω ενίσχυση των σχηματισμών που βρίσκονταν στα ελληνοαλβανικά σύνορα.

Οι διοικητές των μεγάλων μονάδων ενημερώνονταν από τον ίδιο τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Στρατού κατά την ανάληψη των καθηκόντων τους:

«’Επί τῶν Ἑλληνοαλβανικῶν συνόρων συνεχίζονται συγκεντρώσεις Ἰταλικοῦ Στρατοῦ. Δέν ἀποκλείεται νά εὑρεθῶμεν πρό αἰφνιδιαστικῆς ἐπιθέσεως τῶν Ἰταλῶν […] ἔχετε ὑπ’ ὄψει σας ὅτι ἄν γίνῃ τίποτε πρέπει νά ῥίξωμε μερικές ντουφεκιές γιά τήν τιμή τῶν ὅπλων» (4).

Ειδικότερα, την ημέρα της κήρυξης του πολέμου, στον τομέα της Ηπείρου βρισκόταν η VIII, Μεραρχία, με έδρα τα Ιωάννινα, ενισχυμένη με μονάδες της III Ταξιαρχίας. Στη δυτική Μακεδονία, ζώνη ευθύνης του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας, με έδρα την Κοζάνη, ήταν αναπτυγμένα τα τμήματα της IX Μεραρχίας και της IV Ταξιαρχίας Πεζικού, οι οποίες υπάγονταν στο Β΄ και Γ΄ Σώμα Στρατού, αντίστοιχα. Στην ενδιάμεση ορεινή περιοχή της Πίνδου βρισκόταν το Απόσπασμα Πίνδου, έφεδρη μονάδα με δύναμη περίπου ενός συντάγματος.

Συνολικά τα ελληνικά στρατεύματα που ήταν αναπτυγμένα έναντι των αλβανικών συνόρων ανέρχονταν σε 39 τάγματα πεζικού και 40½ πυροβολαρχίες διαφόρων
διαμετρημάτων, συνολικής δύναμης περίπου 35.000 ανδρών.

Η είδηση της επικείμενης ιταλικής επίθεσης είχε γνωστοποιηθεί στους διοικητές των σχηματισμών μέχρι τις 04.00 από τον διευθυντή του γραφείου του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού Αντισυνταγματάρχη Αθανάσιο Κορόζη, μαζί με τη διαταγή της κυβέρνησης για «ἀντίστασιν μέχρις ἐσχάτων».5 Στη συνέχεια, ο Αρχηγός εξέδωσε σειρά διαταγών προς τους διοικητές των ελληνικών δυνάμεων, οι οποίες διαβιβάστηκαν τηλεφωνικά στις 05.00 και τηλεγραφικά γύρω στις 07.00.

Η πρώτη από αυτές ανέφερε:

«Ἀπό ἕκτης πρωϊνῆς ὥρας σήμερον περιερχόμεθα ἐμπόλεμον κατάστασιν πρός Ἰταλίαν. Στόπ. Ἄμυνα ἐθνικοῦ ἐδάφους διεξαχθῇ βάσει διαταγῶν ἅς ἔχητε. Στόπ.
Ἐφαρμόσατε σχέδιον Ἐπιστρατεύσεως.-».

Το σχέδιο επιχειρήσεων του Ελληνικού Στρατού είχε αρχίσει να συντάσσεται πριν από το 1939 και οριστικοποιήθηκε μετά την κατάληψη της Αλβανίας από την Ιταλία, τον Απρίλιο του 1939.

Ονομάστηκε ΙΒ, από τα αρχικά των πιθανών αντιπάλων (Ιταλία-Βουλγαρία) και τροποποιήθηκε δύο φορές (Σχέδια ΙΒα και ΙΒβ). Σε γενικές γραμμές προέβλεπε αρχικά την άμυνα του εθνικού εδάφους στις παραμεθόριες περιοχές και σε δεύτερη φάση, μετά την επιστράτευση και τη συγκέντρωση του στρατού στις περιοχές άμυνας, την ανάληψη επιθετικής ενέργειας. Από την ελληνική ηγεσία αποφασίστηκε χωρίς δισταγμό η εφαρμογή του σχεδίου ΙΒα, δηλαδή η άμυνα εξ αρχής ολόκληρου του εθνικού εδάφους στις αμυντικές τοποθεσίες που είχαν οργανωθεί κατά μήκος των συνόρων, με εξαίρεση την περιοχή της Ηπείρου. Εκεί δόθηκε δυνατότητα για πρωτοβουλία ενεργείας στον διοικητή της VIII Μεραρχίας Πεζικού, στον οποίο υπάγονταν όλες οι μονάδες ενίσχυσης της περιοχής.

Χάρη στην άρτια επιτελική προπαρασκευή και στη σαφήνεια του σχεδίου, το απλό και λακωνικό σήμα του Αρχιστρατήγου ήταν αρκετό για να τεθεί αυτόματα σε λειτουργία ολόκληρος ο πολεμικός μηχανισμός. Αντίστοιχες διαταγές έδωσαν αμέσως και οι διοικητές των σχηματισμών προς τις μονάδες τους και ως τις 05.00 είχαν ενημερωθεί τηλεφωνικά όλα τα ελληνικά τμήματα που έπρεπε να ενεργήσουν άμεσα. Άλλωστε, αυτά ήταν ήδη σε άτυπο συναγερμό λόγω της κινητικότητας του ιταλικού στρατού κατά τις προηγούμενες ημέρες.

Οι διαταγές των μονάδων της πρώτης γραμμής: «ἀντίστασις μέχρις ἐσχάτων»

Λίγο πριν από τις 05.00, ο διοικητής της VIII Μεραρχίας Πεζικού στην Ήπειρο, Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, μετέφερε στα τμήματά του τις εντολές του Γενικού Επιτελείου τηλεφωνικά και με ειδικό αγγελιαφόρο:

«Ὁ Ἰταλός Πρέσβυς ἐζήτησεν ἀπό τήν Κυβέρνησιν νά διέλθουν σήμερον τήν 6ην πρωϊνήν ὥραν ἰταλικά στρατεύματα διά τοῦ ἐδάφους μας. Ἡ Κυβέρνησις ἀπέρριψε τήν αἴτησιν ταύτην καί διέταξεν ἀντίστασιν μέχρις ἐσχάτων. Ἐφαρμόσατε σχέδιον ἐνεργείας καί λάβατε μέτρα πρός ἀποφυγήν ἁρπαγῆς φυλακείων. Ἰωάννινα τῇ 28ῃ Όκτωβρίου 1940».8

Στις 0500, εξέδωσε ημερήσια διαταγή προς τους αξιωματικούς και οπλίτες της μεραρχίας, καλώντας τους να αγωνιστούν σύμφωνα με τις διαταγές της κυβέρνησης:

«…ἀμυνθῆτε τοῦ Ἱεροῦ Πατρίου ἐδάφους μετά φανατισμοῦ ἐναντίον τοῦ ἐπιδρομέως ὅστις θέλει νά προσβάλῃ ἥμᾶς ὑπούλως καί ἀνάνδρως. Ἀναμνησθῆτε τῶν ἐνδόξων παραδόσεων τοῦ Ἔθνους μας καί πολεμήσατε μετά λύσσης κατά τοῦ ἀνάνδρου ἐχθροῦ […] Δείξατε εἰς αὐτόν ὅτι εἴμεθα εἰς θέσιν νά δώσωμεν τήν δέουσαν ἀπάντησιν, ὅπως ἔδωσαν καί οἱ Πρόγονοί μας εἰς τούς ἐπιδρομεῖς Πέρσας».9

Ταυτόχρονα, στις 05.00 ενημερώθηκε για τις εξελίξεις και ο διοικητής του Αποσπάσματος Πίνδου, Συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Δαβάκης, από τον διοικητή του Τμήματος Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας Αντιστράτηγο Ιωάννη Πιτσίκα.

Την ένταση της στιγμής μεταφέρει στην έκθεσή του ο Ανθυπασπιστής Π. Χανδρινός:

«Δέν παρῆλθεν οὔτε ἡμίσεια ὥρα ἀπό τῆς κατακλίσεώς μας καί ἠκούετο τό σάλπισμα τῆς γενικῆς συναθροίσεως (συναγερμός). Ἄπαντες ἠγέρθημεν καί ἐσπεύσαμεν ἐν τάχει νά παρουσιασθῶμεν ἐνώπιον τοῦ Διοικητοῦ μας, ὅν εὕρομεν ἐντός τοῦ τηλεφωνικοῦ θαλάμου κρατοῦντα τό ἀκουστικόν τοῦ τηλεφώνου καί ἀναμένομεν διαταγάς. Μᾶς λέγει: Ἡ Ἰταλία μᾶς ἐκήρυξε τον πόλεμον. Τά ἰταλικά στρατεύματα ἐπιτίθενται κατά τῶν φυλακίων μας. Θάρρος, ψυχραιμία καί ἀφοσίωσις εἰς τό καθῆκον σας. Θά τούς νικήσωμεν».10

Στις 05.30 ο Συνταγματάρχης Δαβάκης διέταξε λακωνικά όλα τα τμήματά του: «Ἅμα λήψη παρούσης τεθῆτε εἰς συναγερμόν»10 και στις 06.40 εξέδωσε διαταγή προς όλους τους αξιωματικούς και στρατιώτες του Αποσπάσματος Πίνδου:

«Ὁ ὕπουλος γείτων μας αἰφνιδιαστικῶς μᾶς ἐπετέθη. Στόπ. Ἡ Ἑλλάς ἀναμένει ἀπό ἕνα ἕκαστον ἡμῶν νά προστατεύσωμεν τά σύνορά της καί τήν τιμήν της καί νά
δώσωμεν ἕνα καλό μάθημα εἰς τόν εἰσβολέα. Στόπ. Φανῆτε Ἑλληνες καί κρατήσατε γερά τά ὅπλα μέ πίστιν εἰς τόν Θεόν καί τόν ἑαυτόν σας καί τούς
Διοικητάς σας. Στόπ. Πειθαρχία, καρτερία και θάρρος. Στόπ. Ζήτω ἡ Ἑλλάς».11

Από τις 04.30 είχαν ενημερωθεί και τα στρατηγεία της ΙΧ Μεραρχίας και IV Ταξιαρχίας
Πεζικού, που βρίσκονταν στο μέτωπο της δυτικής Μακεδονίας. Οι διοικητές των Β΄ και Γ΄
Σωμάτων Στρατού, αντίστοιχα, είχαν δώσει τηλεφωνικές διαταγές για συναγερμό των μονάδων και εφαρμογή του σχεδίου ΙΒα. Η κινητοποίηση ήταν άμεση. Οι μονάδες που βρίσκονταν μακριά από τις θέσεις του συναγερμού, κυρίως λόγω των εργασιών της οχύρωσης, μετακινήθηκαν κατά τη διάρκεια της νύχτας και ως το πρωί είχαν καταλάβει τις θέσεις τους σύμφωνα με το σχέδιο.

Ανάλογη ήταν η αντίδραση και στις μονάδες που δεν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή.

Περιγράφει, χαρακτηριστικά, ο διοικητής του Αποσπάσματος Μετσόβου:

«Τήν 5 και 25΄ ὥραν 28ης Ὀκτωβρίου 1940 ἐκλήθη ὁ Διοικητής τοῦ ἀποσπάσματος εἰς τό τηλέφωνον παρά τοῦ Στρατηγοῦ Διοικητοῦ τῆς Ιης Μεραρχίας. Ἐν συντομίᾳ μοί ἀνεκοινώθη ἡ κήρυξις τοῦ Πολέμου ἐκ μέρους τῆς Ἰταλίας καί διετάχθην νά ἔχω τό ἀπόσπασμα ἕτοιμον πρός ἐκκίνησιν εἰς πρώτην διαταγήν. Ἀμέσως ἐτέθη ἐν συναγερμῷ τό Ἀπόσπασμα καί ἤρξατο ἡ διανομή πυρομαχικῶν εἰς τούς ἄνδρας, τό γέμισμα τῶν ταινιῶν διά τά αὐτόματα ὅπλα, διανομή τροφῶν, ἐπίταξις κτηνῶν ἐκ Μετσόβου διά τήν κίνησιν τοῦ Ἀποσπάσματος».12

*4- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.626/Α/1.
*5- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.692/Α/1.
*6- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.623/Α/3.
*7- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.693/Α/84.
*8- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.693/Α/85.
*9- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.668/Γ/7.
*10- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.668/Ε/82.
*11- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.668/Ε/79.
*12- Αρχείο ΓΕΣ/ΔΙΣ, Φ.692/Β/1.

Προηγούμενο άρθρο28η Οκτωβρίου 1940: Η πρώτη ημέρα του πολέμου ενάντια στον Μουσολίνι
Επόμενο άρθροΤα 20 χρόνια του ΚΕΘΕΑ γιορτάστηκαν με 2 εκδηλώσεις στην Αλεξανδρούπολη και την Καβάλα