Φυσική και Φιλοσοφία – Αιτιότητα και Αιτιοκρατία (Determinism) – Μέρος 1ο, από τον καθηγητή Βασίλη Τσιάντο

Στην σειρά αυτών των κειμένων θα ασχοληθούμε με δύο βασικές έννοιες, αρχές , θεωρίες. Την αιτιότητα και την αιτιοκρατία. Θεωρούμε ότι είναι συνδεδεμένες και ότι επίσης συνδέονται με πολλές άλλες έννοιες. Θα αναφέρουμε πολλές απόψεις φιλοσόφων, φυσικών και άλλων για το θέμα αυτό. Υποστηρικτές και πολέμιους.
Στον διάλογο «Μένων» ο Πλάτων περιγράφει τον διάλογο του Σωκράτη με τον Μένωνα. Σε ένα σημείο του διαλόγου εμφανίζεται και ο Άνυτος, ο Αθηναίος που βρισκόταν πίσω από την κατηγορία, την δίκη και την καταδίκη του Σωκράτη. Υπάρχει επίσης το γνωστό κείμενο με τον διάλογο του Σωκράτη με τον «δούλο» του Μένωνα για τον διπλασιασμό του εμβαδού ενός τετραγώνου.
Σε κάποιο σημείο του διαλόγου ο Μένων μετά από ένα κύκλο ερωτήσεων και απαντήσεων αδυνατεί να απαντήσει στις ερωτήσεις του Σωκράτη, οπότε του λέει ότι ήξερε και πριν τον γνωρίσει ότι δεν έκανε τίποτε άλλο από το να απορεί ο ίδιος και να κάνει και τους άλλους να απορούν. Μάλιστα, ομολογεί ότι έφθασε σε αυτό το σημείο τονίζοντας ότι τον έχει «γοητεύσει» και τον έχει γεμίσει «φάρμακα», ώστε να έχει γεμίσει απορίες. Τον παρομοιάζει με θαλάσσια νάρκη, η οποία προκαλεί μούδιασμα, όπως αισθάνεται και ο ίδιος και συμπληρώνει ότι δεν ξέρει τί να απαντήσει στην ερώτησή του. Ο Σωκράτης «πειράζει» τον Μένωνα λέγοντάς του ότι λίγο έλλειψε να τον εξαπατήσει και να παραδεχτεί ότι γνωρίζει την απάντηση και ότι θα μπορούσε να του την «διδάξει». Έτσι, όμως, του λέει ότι θα φαινόταν ασυνεπής διότι θα παραδεχόταν ότι «γνωρίζει» ενώ αντίθετα σε όλη του την ζωή ισχυριζόταν ότι δεν γνωρίζει. Οπότε απαντάει λέγοντας ότι αυτή η θαλάσσια νάρκη μουδιάζει και τον ίδιο, και επιπλέον ο ίδιος δεν προκαλεί απορίες μόνο στους άλλους, αλλά και στον εαυτό του. Κλείνοντας, του λέει ότι ισχύει το αντίστροφο, δηλαδή ο ίδιος έχει απορίες για τα πάντα, οπότε κάνει και τους άλλους να έχουν απορίες, προφανώς με τις ερωτήσεις του.
Χωρίς να θέλω να κάνω καμία παρομοίωση, οι απορίες και τα ερωτήματα που έχω με οδηγούν στα μονοπάτια της μελέτης μου, έχοντας για βασικό ρητό το «μελέτη το παν» του Περίανδρου ή κατά άλλους το Δελφικό «Μελέτει το παν (να μελετάς τα πάντα)». Στο πλαίσιο των κειμένων για την φυσική και την φιλοσοφία ένα από τα πρώτα ερωτήματα που προκύπτουν είναι τί είναι η αιτιότητα και τί η αιτιοκρατία, εάν είναι διαφορετικά. Κατά τα λεξικά, αιτιότητα είναι η σχέση αιτίου και αιτιατού, δηλαδή αιτίου και αποτελέσματος. Η αιτιότητα, προφανώς, προέκυψε όταν ο άνθρωπος ξεκίνησε να ψάχνει τις αιτίες κυρίως πίσω από τα φυσικά φαινόμενα, αποχωρώντας από την μυθολογική ή θρησκευτική ερμηνεία. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι αντιλήφθηκαν ότι πίσω από τους κεραυνούς, την βροχή τον άνεμο, κ.λπ. δεν υπήρχε κανένας ανθρωπόμορφος θεός, αλλά ότι όλα αυτά τα φυσικά φαινόμενα έχουν ένα αίτιο που τα προκαλεί. Όλα τα γεγονότα γίνονται από κάποια αιτία. Εύλογο το ερώτημα. Υπάρχουν γεγονότα που δεν οφείλονται σε κάποιο αίτιο; Εάν δεχθούμε τα παραπάνω, φυσικά η απάντηση είναι όχι. Υπάρχουν όμως επιστήμονες ή φιλόσοφοι που δεν δέχονται την σχέση της αιτιότητας; Ή έστω σε κάποια περίσταση αμφισβήτησαν την σχέση αυτή; Θα αναφέρω την περίπτωση της Μαρί Κιουρί. Έχει γραφεί ότι όταν μελετούσε την ραδιενέργεια που προκαλούσε το πλουτώνιο και το ράδιο πίστευε ότι δεν υπάρχει αιτία που προκαλεί την ραδιενεργό ακτινοβολία. Έτσι, ουσιαστικά τράνταζε τα θεμέλια της φυσικής, της αρχής της αιτιότητας! Ήταν όμως η μόνη που αμφισβητούσε την αρχή της αιτιότητας; Ή υπήρχαν και άλλοι που την αμφισβητούσαν; Για να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση μάλλον θα πρέπει να μελετήσουμε την ιστορία του νόμου της αιτιότητας. Να δούμε τις απαρχές της χρήσης της και την πορεία της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι που ενδιαφέρθηκαν για τις αιτίες των φαινομένων (Ηράκλειτος, Λεύκιππος, Δημόκριτος). Ο Λεύκιππος έλεγε ότι «οὐδὲν χρῆμα μάτην γίνεται, ἀλλὰ πάντα ἐκ λόγου τε καὶ ὑπ’ ἀνάγκης», δηλαδή τίποτε δεν συμβαίνει χωρίς λόγο, αλλά όλα έχουν τον λόγο τους και γίνονται από ανάγκη. Αυτή είναι η πρώτη αναφορά στον νόμο της αιτιότητας. Ο Δημόκριτος έλεγε ότι «πάντα τε κατ’ ἀνάγκην γίνεσθαι, τῆς δίνης αἰτίας οὔσης τῆς
γενέσεως πάντων, ἣν ἀνάγκην λέγει», δηλαδή ότι όλα συμβαίνουν κατ’ ανάγκη, η δίνη (περιστροφή), την οποία ονομάζει ανάγκη, είναι η αιτία της γενέσεως όλων των πραγμάτων. Επιπλέον, αναφορά στην έννοια της αιτιότητας υπάρχει στον Πλάτωνα στον διάλογό του «Τίμαιος». Στη συνέχεια, ασχολήθηκε ευρύτερα ο Αριστοτέλης και συνέχισαν μεταξύ άλλων οι Στωικοί, κ.λπ. Ασφαλώς, ακολούθησαν όλοι οι μεταγενέστεροι μεγάλοι φιλόσοφοι, από τον Θωμά Ακινάτη, μέχρι τον Ντεκάρτ, τον Χόμπς, τον Σπινόζα, τον Λάιμπνιτς, και τον Λοκ. Η ίδια έννοια πέρασε διάφορα στάδια, μέσα από τις απόψεις των παραπάνω φιλοσόφων. Έτσι, φθάνουμε στον Νεύτωνα, ο οποίος αμφισβήτησε την καθολική αιτιότητα. Ο Νεύτωνας έγραψε ότι «οι αιτίες με τις οποίες διακρίνονται οι αληθινές και οι σχετικές κινήσεις, η μία από την άλλη, είναι οι δυνάμεις που ασκούνται στα σώματα για να δημιουργήσουν αυτές τις κινήσεις. Η αληθινή κίνηση δεν δημιουργείται ούτε μεταβάλλεται, αλλά από κάποια δύναμη που ασκείται στο σώμα που κινείται». Για να συνεχίσει γράφοντας ότι «αλλά η σχετική κίνηση μπορεί να δημιουργηθεί ή να μεταβληθεί χωρίς να ασκηθεί καμία δύναμη στο σώμα. Διότι αρκεί μόνο να εντυπώσουμε κάποια δύναμη σε άλλα σώματα με τα οποία συγκρίνονται τα πρώτα, ώστε με την υποχώρηση τους, αυτή η σχέση μπορεί να αλλάξει, στην οποία συνίστατο η σχετική ανάπαυση ή κίνηση αυτού του σώματος. Και πάλι, η αληθινή κίνηση υφίσταται πάντα κάποια αλλαγή από οποιαδήποτε δύναμη ασκείται στο κινούμενο σώμα». Το γεγονός της αμφισβήτησης της καθολικής αιτιότητας από τον Νεύτωνα σχολιάζεται από αρκετούς ερευνητές. Θα συνεχίσουμε όμως στο επόμενο κείμενο με απόψεις και άλλων διανοητών για την αιτιότητα και την αιιοκρατία.
Κλείνοντας θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η θέση της φιλοσοφίας ίσως δεν έχει διαχωρισθεί εντελώς από την φυσική και ότι η «άποψη» πολλών φυσικών ότι δεν χρειάζεται η φυσική την φιλοσοφία είναι αστήρικτη. Αυτό πιθανά να φανεί με την ολοκλήρωση των άρθρων αυτών και την συζήτηση προβλημάτων της σύγχρονης φυσικής. Μέχρι τότε θεωρώ ότι η κοινώς αποδεκτή άποψη είναι ότι η φυσική συνδέεται με την φιλοσοφία και ότι δεν μπορούν να βαδίσουν χώρια. Χρειάζεται η μία την άλλη.